در نظريه هاي مربوط به تكامل اجتماعي ، بسیاری از جامعه شناسان به دوره بندی تاریخی جوامع و معارف بشری پرداخته و دنبال تفکیک قلمروهاو روشهای طرح وبیان مسایل ودستیابی به پاسخ های آن بوده اند. اگوست گنت در مورد این فرایند به سه دوره اشاره میکند: دوره ربانی يا الهيات با رهبری پیامبران، دوره متافيزيك يا فلسفی با رهبری فیلسوفان طبيعت گرا ، ودوره اثباتی یا علمی به رهبری دانشمندان (.16Ritzer, p) . با الهام از همین دیدگاه باور بر این است که با وجود سپری شدن هر دوره و آغاز دوره دیگر، نمی توان حد فاصل مشخصی بین این دوره ها کشیده و آ نها را از یکدیگر متمایز ساخت. از همین روست که در دوره معاصر یعنی در بین فرهنگ های مدرن و نیمه مدرن نیز به نحوی بارقه ای از باورهای دینی ( گاه حتی با ظهور چهره های کاریزماتیک) را می توان دید. به طوریکه این باورها چندان بهره ای حتی از فلسفه مدرن ندارند. برپايه همين رويكرد ميتوان چنين اذعان كردكه در جامعه ايران پس ازعصرمشروعيت تاكنون باقرارگرفتن دردوره گذارازسنت به مدرنيزم تلاش بسياري صورت گرفت تاانتقال ازدوره رهبري رهبران ديني وفلسفي طي شده ونوبت سيطره باورهاي علمي ونوانديش فرارسد. ازهمين روميتوان گفت يكي از چالش هاي اصلي مدرنيزم در ايران عصرپهلوي ها كه هم خصلت برونزا وهم ازبالا به پايين را همواره به همراه داشت تضاد ميان نهادهاو نمادهاي ديني وعلمي بوده است . در نوشتار حاضر تلاش بر اینست که به چالش " دین وعلم " از منظر مکان شناسی یعنی " مسجد وکتابخانه
" در جامعه ايران پرداخته شود. لذا در اين راستا به رشد و توسعه همچنين ساختارو کارکردهای آنان نيز توجه شده است
الف) از نظر کمی:
1. مساجد:
بر اسا س آمارهای موجود تعداد مساجد در دهه 50 عبارت از 5600 عدد بوده است( آبراهيميان، ص 532) .این رقم در سرشماری سال 1375 به حدود ده برابر رشد کرده وبه 57635 مسجد رسیده است. البته از منظری دیگر تعداد کل اماکن مذهبی در این سال به تفصیل انواع آن به شرح زیر است( مركزآمارايران، 1378):
نوع مکان مذهبی تعداد درصد
مسجد 57635 73
زیارتگاه وامامزاده 6048 7.7
زیارتگاه بزرگان دین 1334 1.7
تکیه ثابت 1807 2.3
مصلی 142 0.2
1.5 1185 نظرگاه و قدمگاه نمازخانه 311 0.4
حسینیه 8752 11.1
فاطمیه 219 0.3
مهدیه 162 0.2
زینبیه وحیدریه 390 0.5
خانقاه 120 0.1
تعدادکل 78908 100.0
چنانکه آمارها نشان می دهند 95 درصد اماکن مذهبی بصورت وقفی بوده وهزینه ساخت وتولیت آنها توسط افراد مذهبی و صاحب ثروت دربين بازاريان وزمينداران صورت گرفته است. از سوی دیگر قریب 250610 نفر در کل اماکن مشغول بکار می باشند که از این بین 193 179 نفر در مساجد اشتغال دارند. به بیان دیگر در هر مسجد بطور متوسط 3.4 نفر مشغول به فعالیت هستند. از این میان 15 درصد امامان جماعت، 52.3 درصد هیات امنا، 14.4 درصد خادم و 18.1 درصد سایر کارکنان را تشکیل می دهند. البته از بین افرادشاغل در کل اماکن مذهبي 30473 نفر یا 15.8 درصد مزد بگیرمیباشند که 25849 نفر از آنان یا 84.8 درصدشان در مساجد اشتغال دارند .از بین کل مساجد موجود 9درصد دارای اتاق ویژه خادم، 8.7 درصد دارای محل ویژه زنان و5.1 درصد دارای سالن اجتماعات هستند.
2. کتابخانه ها: براساس آمارهای ناقص موجود در سال 1358 در ابتدای وقوع انقلاب درکل کشور 368 کتابخانه وجود داشت . اعضای این کتابخانه ها نیز عبارت از 193622نفر، کتابهای موجود در آنها 1798896 جلد وکل مراجعه آنها دراين سال 193622 بار بوده است. آمار سال 1381 نشان میدهد که درکل کشور 1574 کتابخانه وجود دارد( البته تعداد آنها در سال 1375که سال پایه مقایسه است 1049 کتابخانه است). نکته مورد توجه این است که پس از گذشت 23 سال باوجود افزایش تعداد کتابخانه ها که حدود چهار برابربوده( در حالیکه رشد مسجد در همین زمان ده برابر بوده است)، تعداد اعضای کتابخانه ها فقط 126378 نفر افزایش داشته( 65 درصد) وبه رقم 320 هزار نفر رسیده است. و تعداد کتابها سه برابر شده وبه رقم 5249 هزار جلد رسیده است. از سوی دیگر شواهد گویای این است که تعداد کل کتابهای منتشر شده درسال 1381 فقط 34550 جلد میباشد واز این بین 6411 جلد کتاب دینی بوده و در میان انواع کتب ديگر ، رتبه اول را احراز کرده است ( مركزآمارايران، 1381).
ب) ازنظر کیفی:
با گسترش روند تحول خواهی از عصر مشروطه به اینسو وحرکت موتور مدرنیزم در ایران ، بتدریج نهاد ونمادهای علمی در ایران نیز رو به توسعه گذارد. در این نوشتار مرکزی ترین بحث - صرفنظر ازبرخی شا خص های آماری و مقایسه رشد نمادهای دینی و علمی- پیرامون تحول جایگاه وکارکردهای دو نماد اصلی دین وعلم ، یعنی مسجد و کتابخانه می باشد.
1. مساجد در تاریخ ایران پس از اسلام و بویژه تاریخ معاصر همواره نقش ارتباطی اساسی میان رهبران دینی با مردم را ایفا کرده است. ازسالهاي پيش ازانقلاب 57 تا کنون مساجد همواره در بسیج توده های وسیع مردم ، تشکل آفرینی های یکباره یا پنهان وآشکار،انجام میتینگ ها ورسانش اخبار واطلاعیه های سیاسی نقش عمده ای ایفا نموده است. این امر چنان آشکار مینماید که وابسته سیاسی امریکا در ایران مینویسد: " سریع ترین ومطمین ترین راه برای رساندن پیام از شهری به شهر دیگر از طریق شبکه مساجد انجام می گرفت.در طول سال 1977 تظاهرات همزمان در شهرهای مختلف از همین راه با وسیله پیک یا برقراری تماس های تلفنی مورد اطمینان، هماهنگ می شدند... اتحاد بین مساجد وبازارهای شهر در سال 1963 آغاز و در سال 1977 کامل شد. در طی این پانزده سال موازنه قدرت بین اسلام وملی گرایان در مخالفت با رژیم ، به نفع نیروهای مذهبی تغییرجهت داد "( استمپل، ص 70).
2. فرایند کنشگری ونقش آفرینی سیاسی مساجد پس از انقلاب فراتر از تمامی نقشهاي تاریخی اش توانست کارکردهای جديد نظامی، سیاسی وايدیولوژیک را با جذب ،عضوگیری وآموزش عقیدتی، سیاسی ونظامی نیز ایفا نماید. در این فرایند مساجد به دژ مستحکم نظامی وایدیولوژیک تبدیل شده اند. بطوريكه در طول دوران پيش از انقلاب تاكنون ودر برهه هاي مختلف سياسي اعم از رفراندوم، انتخابات وبسيج توده هاي مردمي براي پيشبرد سياستهاي خاص حكومتي، مساجد بصورت پايدار كاركرد .خدمات سياسي خود راازطريق رهبران مذهبي درسطح محلي وملي ايفاكرده اند و درآخرین اقدام فراگیر، رهبران مذهبی با هماهنگی فرماندهان نظامی توانستند با حمایت وتحرک بی نظیر بسیجیان از طریق “مساجد“ انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری را به نفع جناح متبوع خود مدیریت کرده و فدرت سیاسی- اجرایی را بدست گیرند.
کتابخانه ها در ایران پس از انقلاب با وجودیکه نقش فعال وآشکار سیاسی بعهده نداشتند ولی مورد تهاجم وبغض سیاسی وایدیولوژیک قرارگرفتند. در یک هجوم فراگیر پس از سالهای نخست انقلاب تمامی کتابخانه ها، همانند نیروی انسانی دستگاه بروکراسی وهمینطور نیروهای سیاسی دگراندیش، مورد تسویه قرارگرفته وبخش بزرگی از کتابهای موجود درآن تحت عنوان " کتب ضاله|" از بین رفته ویا حداکثر در بایگانی های غیرقابل دسترس قرارگرفتند. در سالهای اخیر با وجود رشد بسیار اندک کتابخانه ها، کتابخوان! و انتشار کتاب ، این مراکزبتدريج به مهمترین مراکزومنابع تولید فکر، روشنگری ونقد قدرت ودین تبدیل شده اند. در رویارویی با این نقش، رهبران دینی و برنامه ريزان آنان دو تکنیک فراگیر را بکار برده اند. نخست راه اندازی کتابخانه در مساجد برای رفع نیاز مومنان ومخاطبان آن، ودیگری انتشار گسترده کتب مذهبی با یارانه ها وتسهیلات مالی گسترده برای نفوذ در کتابخانه ها.
3. از نظراجتماعی وفرهنگی، گسترش ساخت وسازمساجد در اقصی نقاط کشور ، حتی در فقیرترین روستاها، گویای اهمیت این سازمان دینی- سیاسی از دو منظر می باشد. از یکسو در همبستگی اجتماعی، تحکیم جایگاه رهبران دینی- سیاسی و نهادهای دین ،روحانیت وحکومت دینی ایفای نقش می نماید. از سوی دیگر با ترویج اند یشه و باورهای دینی وآموزه های حیات دینی از قبیل تقدیرگرایی، خردگریزی، تقلیدگرایی، آخرت جویی و تقلیل خواسته های زمینی و برابر خواهانه ودیگر نگرش ومنش های دینی، سنگ بنای زیرین حفظ وتقویت دستگاه دینی واطاعت پذیری از رهبران مسلط آن را بازتوليد می سازد. عناصری که در جامعه موانع جدی را بر سر مدرنیته یا حرکت به سمت فلسفه مدرن و ورود به دنیای اثباتی که دانشمندان ومتخصصان بعنوا ن رهبرو مفسران آن محسوب میشوند فراهم می آورد وبه اراده گرايي، انسان مداري و عقلانیت و.... منتهي ميشود.
در این میان کتابخانه ها نیز با نسبت بسیار کمتری، مهمترین مرجع تولید علم وتحکیم نهاد علم و دانشمندان است. آموزه های علمی تحقیق وتفحص، روشهای دست یابی به حقیقت و کشف واقعیات، خردگرایی وتجربه گرایی از زمره عواملي هستند که زمینه شکل گیری وتقویت هرگونه اندیشه های خرافی ودنیا گریزرا از بین برده وبستر مناسبی است برای کمک به فرایند غیردینی شدن یاسکولاریزم . فقر فرهنگ مکتوب وعادت به مطالعه در ایران که به تعبیری تا حدود یک ساعت در سال است!، نبود فضای باز سیاسی برای تولید وانتشار اندیشه ها وسیطره فرهنگ عامه در فرهنگ واجتماعات علمی ( طایفی،ص 37) ووجود فضای سنگین سیاسی- ایدیولوژیک در دانشگاهها از زمره نقاط تهدید وتحدید کتابخانه ها وکتابخوانی است که رهبران دینی در رویارویی میان دین وعلم یا مسجد وکتابخانه از آن بهره می جویند. و با افزایش کتب دینی در کتابخانه ها در واقع کتابخانه را در خدمت مساجد درمی آوردند. و بدین ترتیب به فرهنگ سازی در بعد دینی آن بطور گسترده در همه اقشار دست می زنند.
رشد فزاینده مساجد در شهرها و روستاها وهمچنین مراکز اداری، آموزشی وکارخانه ها با بهره گیری از بیشترین وبهترین امکانات عمدتا مورد بهره برداری بخش سنتی و متدین مردم ،افراد سالخورده، بسیجیان ووابستگان دستگاه سیاسی، بازاریان واقشار کشاورز روستایی وحاشیه نشینان شهری قرار میگیرد. از سوی دیگر رشد اندک کتابخانه ها در شهرها و روستاها، درمناطق دارای مراکز دانشگاهی ، در کنار محدودیت های تولید، توزیع ،دسترسی ومطالعه کتاب وشيوع مطالعه انتشارات بدون کاغذ در اینترنت عمدتامورداستفاده بخش مدرن ونیمه مدرن شهری، دانشجویان، دانش آموزان ، نویسندگان ، روشنفکران، وکارشناسان بدنه بروکراسی است .تحولات پس ازانقلاب57 ، ناكارآمدي دستگاه ديني درمديريت سياسي وپاسخگويي به نيازهاي عيني وفزاينده نسلهاي مختلف سالهاي پس ازانفلاب، منجربه بروز فضايي شده است كه امروزه دربخش هاي مدرن روستايي وشهري جامعه ايران امروز، نرخ مشاركت وحضوردرمساجد روزبروز كمتر شده است.اين شرايط زمینه ساز وجود خیل وسیعی از مردم در اقشاراجتماعی و گروههای شغلی، جنسی و سنی مختلفی است که درهیچیک از سازمانهای دینی وعلمی مورد بحث جذب نمی شوند. بطوریکه فضاهای خالی ونیمه خالی مساجد بویژه در مراکز شهری و روستايي بيانگرهمين امراست.
درجمع بندي كلي ميتوان چنين پيش بيني كردكه به دلايل زير ميل به تضعيف جايگاه مسجد دركناركتابخانه بطورروزافزون افزايش خواهد يافت:
1.عدم كارآيي حكومت رهبران ديني درپاسخگويي به وعده هاي تاريخي درطول چندين سده وبويژه پس ازانقلاب ،
2. بي اعتمادي فراگير ميان رهبران ديني وسياسي و مردم وشكاف روزافزون بين دولت وملت ،
3. قرارگرفتن درمسير فوران اطلاعاتي ونقش آفريني رسانه هاي چندگانه درانتقال اطلاعات وآگاهي بخشي به مردم وجدايي آنان ازرسانه هاي سنتي اطلاع رساني ،
4. گسترش بخش آموزش عالي درايران ورشد ناگزير وهرچند كند مخاطبان كتاب، كتابخواني وكتابخانه ها در بهره گيري از فراورده هاي انديشه اي و تجربي .
---------------------------------------
1.آبراهيميان، اروند، ايران دربين دوانقلاب، نشرني،1377
2. استمپل،جان ،درون انقلاب ايران، ترجمه شجاعي، 1373
3.طايفي، علي، موانع فرهنگي تحقيق درايران، 1380
4.مركزآمارايران، آمارگيري از اماكن مذهبي، 1376
5.مركزآمارايران، سالنامه آماري 1381، 1382
6. Ritzer,G., Modern Sociological Theory; 2004
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر